Khái Niệm Ba Duyên Hòa Hợp

Khái niệm ba duyên hòa hợp không xa lạ gì với người tu hành trong đạo Phật, nhất là đối với người ‘tu thiền’ thì ba duyên hòa hợp là khái niệm căn bản để lý giải nguyên nhân sinh khởi các pháp.

Nhưng có một điều người tu hành thường ít để tâm đó là ba duyên hòa hợp chính là then chốt mở cánh cửa tâm. Ba duyên hòa hợp là sự phối ngẫu thường xuyên của ba món ‘căn-trần-thức’.

• Căn gồm có sáu căn là: Nhãn (con mắt), nhĩ (lỗ tai), tỷ (lỗ mũi), thiệt (cái lưỡi), thân (cái thân), ý (nghĩ suy).
• Trần gồm sáu món: Sắc (cảnh trần), thinh (âm thanh), hương (mùi hương), vị (ngọt đắng), xúc (tiếp xúc), pháp (nhận thức).
• Sáu thức gồm: Nhãn thức (nhận thức thuộc về con mắt), nhĩ thức (nhận thức thuộc về lỗ tai), tỷ thức (nhận thức thuộc về lỗ mũi), thiệt thức (nhận thức thuộc về cái lưỡi), thân thức (nhận thức thuộc về thân), ý thức (nhận thức thuộc về ý căn).

Ba duyên này duyên nhau cho ra nhận thức khi căn xúc đối trần, nhận thức này Phật giáo gọi là pháp. Nếu thiếu một trong ba duyên thì pháp không thể sanh, nên kinh thường dạy: “Các pháp do duyên sanh.”

Vấn đề được đặt ra là khái niệm ba duyên hòa hợp đóng vai trò gì trong việc giải quyết phiền não của chúng sanh?

Muốn thỏa mãn câu hỏi này trước tiên phải biết phiền não từ đâu sanh?

Thuật ngữ ‘phiền não’ gồm hai phần là phiền và não. ‘Phiền’ là trạng thái tâm bị nhiễu hại làm phiền, ‘não’ là trạng thái tâm bị xúc não không vui. Phiền não gồm hai phần khác nhau của tâm, không phải sự việc nào cũng đưa đến phiền não, có những sự việc chỉ phiền mà không não, có những sự việc làm não hại tâm nhưng không phiền, có những sự việc đầy đủ hai tính chất này.

Ví dụ đứa cháu nội ở xa thỉnh thoảng về chơi, đứa bé lên ba quậy phá lung tung làm thiệt hại nhiều thứ, tuy bị quậy phá nhưng trong lòng rất vui, sự việc này chỉ phiền nhưng không não.

Nhưng nếu cũng sự việc như vậy nhưng là đứa bé hàng xóm quậy phá làm thiệt hại thì cả hai trạng thái tâm là phiền não xuất hiện.  Vì đâu đồng một sự việc mà hai trạng thái tâm khác nhau? Chỉ vì có phân biệt nhận thức, tại sao có phân biệt nhận thức?  Vì ba duyên hòa hợp, tức căn đối trần và khởi lên nhận thức phân biệt, nếu một trong ba duyên này vắng mặt thì tâm phiền não sẽ không sanh khởi.

Như vậy có thể kết luận sở dĩ tâm phiền não là vì ba duyên hòa hợp. Phiền não tòng theo ba duyên giống như bóng tòng theo cây, khi nắng lên cây ngã bóng mình xuống đất, sở dĩ cây có bóng vì ánh sáng mặt trời chiếu vào, không gian không bị che khuất và nhãn căn nhìn thấy, nếu thiếu một trong các yếu tố trên thì bóng cây không hiện.

Phân tích vấn đề sẽ thấy trong cây, mặt trời, con mắt đều không có nhân bóng, nhưng những thứ này hòa hợp thì bóng cây xuất hiện, do vậy có thể kết luận phiền não không nhân chỉ từ duyên sanh.

• Khi đã biết ba duyên hòa hợp chính là nguyên nhân xuất sanh phiền não. Người tu hành muốn dứt phiền não chỉ cần dừng một duyên trong ba duyên thì tâm phiền não không hiện.

Thực tế trong ba duyên không thể làm cho con mắt không thấy sự vật, cũng không thể làm cho các trần không hiện, chỉ còn cách là dừng duyên nhận thức phân biệt. Khi rút nhận thức phân biệt ra khỏi thấy nghe thì tâm không hiện khởi. Pháp Tam Ma Đề ra đời trong hoàn cảnh này.

• Có thể hỏi lại, dứt phân biệt thì lấy gì xử lý công việc thường nhật?

Ở đây chỉ nói dứt phân biệt chứ không phải huỷ hoại ý căn, sở dĩ ý căn thành ý thức vì bị thức nghiệp chen vào nên ý căn trở thành ý thức.

• Dừng phân biệt nhận thức thì ý căn bây giờ không bị thức chi phối, thức không chi phối, ý căn hoàn thành chức năng thấy biết độc lập của mình. Thấy nghe hay biết không bị ý thức chi phối phiền não không hiện khởi, phiền não không hiện khởi cơ hội giác ngộ bổn tâm thanh tịnh rất gần.

Thấu suốt khái niệm ba duyên hòa hợp sẽ có phương tiện để giải quyết phiền não.

Người tu hành chưa dứt được phiền não thì cơ hội giác ngộ bản tâm thanh tịnh không hiện thực.

Giống như chậu nước trong bị lớp dầu nổi trên mặt, khi nhìn vào chỉ thấy dầu mà không thấy nước trong cho dù biết chắc đó là chậu nước trong. Muốn nhìn thấy nước trong cách duy nhất là làm sạch lớp dầu. Lớp dầu trên mặt giống như phiền não, bản tâm thanh tịnh giống như nước trong, lớp dầu không còn, ai là người có mắt nhất định sẽ thấy nước trong.   

Vì thế thấu suốt ba duyên hòa hợp để dứt phiền não là then chốt mở cánh cửa tâm.

(còn nữa)